Czy ciepło systemowe wpisuje się w politykę zrównoważonego budownictwa? Na przykładzie Szczecińskiej Energetyki Cieplnej Sp. z o.o.
Zrównoważone budownictwo jest bardzo ważnym elementem w strategii Unii Europejskiej w aspekcie prowadzonej polityki na rzecz Zrównoważonego Rozwoju.
Pojęcie „Zrównoważony Rozwój” po raz pierwszy zostało użyte przez Hansa Carl von Carlowitza na przełomie XVII i XVIII wieku w opisie gospodarki leśnej, a oznaczało taki sposób gospodarowania lasem, który opierał się na wycince tylko tylu drzew, ile mogło odrosnąć [1]. Dopiero w roku 1987 w Raporcie Światowej Komisji ds. Środowiska ONZ pt. „Nasza Wspólna Przyszłość” w perspektywie do 2000 roku podano ogólną definicję zrównoważonego rozwoju, czyli takiego, który zaspokaja potrzeby obecne, nie pozbawiając przyszłych pokoleń możliwości realizacji ich potrzeb, jako rozwój stabilny, uwzględniający takie procesy zmian, w których eksploatacja zasobów, główne działy inwestowania, kierunki postępu technicznego oraz zmiany instytucjonalne pozostają ze sobą w relacji niekontrowersyjnej i harmonijnej, dając możliwość zaspokajania zarówno potrzeb aktualnych, jak też potrzeb i aspiracji w przyszłości [1]. Jednakże, fundamentalne znaczenie pod kątem terminologicznym miał Szczyt Ziemi w 1992 w Rio de Janeiro, który odbył się pod hasłem „Środowisko i Rozwój”. Podczas Konferencji sprecyzowano 27 zasad odnoszących się do zrównoważonego rozwoju. Na szczególną uwagę zasługują zasady, takie jak:
–– człowiek ma prawo do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą,
–– państwa mają suwerenne prawo do korzystania ze swoich zasobów naturalnych, są jednak odpowiedzialne przed obecnymi i przyszłymi pokoleniami za zapewnienie, że ich działalność nie spowoduje zniszczenia środowiska,
–– w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju państwa powinny ograniczyć bądź wyeliminować modele produkcji i konsumpcji zakłócające ten rozwój, pogłębiać naukową wiedzę w tym zakresie oraz w sposób efektywny zapewnić każdemu obywatelowi odpowiedni dostęp do informacji dotyczących środowiska i pogłębiać świadomość społeczeństwa w tej dziedzinie [2].
Podczas konferencji dopracowano się m.in. dokumentu pn. Agenda 21 mówiącego o ochronie i kształtowaniu środowiska życia człowieka w aspekcie uwarunkowań społecznych, ekonomicznych oraz zwracającego uwagę na uwarunkowania związane z ochroną zasobów naturalnych i racjonalne gospodarowanie nimi w myśl polityki zrównoważonego rozwoju.
Dwadzieścia lat później ponownie w Rio de Janeiro (Rio+20) odbyła się Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat Zrównoważonego Rozwoju, podczas której przyjęto deklarację pn. „Przyszłość jaką chcemy mieć”. Celem konferencji było zweryfikowanie postępów realizowanych a przyjętych w 2012 roku deklaracji oraz zidentyfikowanie luk w założonych rozwiązaniach. Kluczowe było też podjęcie nowych deklaracji, obowiązujących do 2015 roku ujmujących przyszłościowe wyzwania, jakie mogą pojawić się poprzez wzajemne oddziaływanie człowieka i środowiska.
I tak we wrześniu 2015 r. w siedzibie głównej ONZ w Nowym Jorku odbył się szczyt Agendy Zrównoważonego Rozwoju 2030, w którym udział wzięło 100 światowych przywódców, a także przedstawiciele grup religijnych, biznesu i społeczeństwa obywatelskiego. W trakcie szczytu przyjęto dokument „Przekształcenie naszego świata: Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju- 2030”, który zawiera 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju [3].
Zasady i powyższe cele zaimplementowano do polskiego prawodawstwa. Stworzono akty wykonawcze opierające się o zasadę zrównoważonego rozwoju a mające wpływ na każdy obszar gospodarki – począwszy od walki z ubóstwem poprzez zdrowie, środowisko, szeroko pojęte budownictwo oraz energetykę.
Według Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska Dz. U. z 2018 r. poz. 799, 1356, przez „zrównoważony rozwój” rozumie się taki rozwój społeczno- -gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”[4].
Postawione cele mają przypisane zadania, które należy spełnić do 2030 roku. I tak np. patrząc na Cel 7: „czysta i dostępna energia” należy:
–– Do 2030 roku zapewnić powszechny dostęp do przystępnych cenowo, niezawodnych i nowoczesnych usług energetycznych.
–– Do 2030 roku znacząco zwiększyć udział odnawialnych źródeł energii w globalnym miksie energetycznym.
–– Do 2030 roku podwoić wskaźnik wzrostu globalnej efektywności zużycia energii.
–– Do 2030 roku zwiększyć międzynarodową współpracę ułatwiającą dostęp do badań nad czystą energią i technologii w obszarze energii odnawialnej, efektywności energetycznej oraz zaawansowanych i czystszych technologii paliw kopalnych, a także promować inwestowanie w infrastrukturę energetyczną i czyste technologie energetyczne [5].
Oraz Cel 9: „Budować stabilną infrastrukturę, promować zrównoważone uprzemysłowienie oraz wspierać innowacyjność” – jedno z ośmiu zadań mówi: „do 2030 roku podwyższyć jakość infrastruktury i wprowadzić zrównoważony rozwój przemysłu przez zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów oraz stosowanie czystych i przyjaznych dla środowiska technologii i procesów produkcyjnych, przy udziale wszystkich krajów, zgodnie z ich możliwościami” [6]. Jak powyższe wskazuje, przyjmowane na etapie koncepcji rozwiązania techniczne oraz użyte materiały muszą posiadać parametry, które sprostają stawianym wymaganiom.
Zrównoważone budownictwo
Pierwsze wzmianki dotyczące budownictwa oraz energii odnawialnej spełniającej wymagania zrównoważonego rozwoju przedstawiono w komunikacie „Inicjatywa rynków pionierskich dla Europy” (Bruksela, 21.12.2007r.), w którym obszar budownictwa wskazano jako jeden z sześciu rynków o potencjale innowacyjnym, sprzyjającym konkurencyjności i tworzeniu nowych miejsc pracy w europejskiej gospodarce. Natomiast w „Europejskim planie naprawy gospodarczej” z 26.11.2008r. określono priorytety polegające na zwiększeniu efektywności energetycznej budynków, stosowania wyrobów budowlanych spełniających kryteria środowiskowe oraz czystych technologii.
Znaczący wpływ na dalszą politykę w obszarze budownictwa miało przyjęcie przez Parlament Europejski pakietów klimatycznych „3×20”, gdzie zdefiniowano zadania polityki ekologicznej państw członkowskich, a mianowicie konieczność ograniczenia o 20% emisji gazów cieplarnianych w stosunku do roku 1990, 20% udział energii ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii w UE oraz zwiększenie o 20% efektywności energetycznej. Są to również główne cele ujęte w Strategii ”Europa 2020”. W dokumentach mówi się o budownictwie jako sektorze wysoko energochłonnym na tle całej gospodarki, dlatego też w tym zakresie wprowadzono dodatkowe regulacje prawne. Parlament i Rada Unii Europejskiej przyjęły dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2010/31/UE z 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków zmieniającą dyrektywę 2002/91/WE z 16 grudnia 2002 r.
W Dyrektywie 2010/31/UE zdefiniowano po raz pierwszy pojęcie budynku „o niemal zerowym zużyciu energii”, stworzono również metodologię obliczenia charakterystyki energetycznej budynków, określono minimalne wymagania dotyczące charakterystyki energetycznej budynków oraz elementów wchodzących w ich skład, takich jak np. przegrody zewnętrzne w odniesieniu do budynków nowych, oraz istniejących poddawanych ważniejszej renowacji. Zapisy dokumentu wskazują również na zaostrzenie przepisów dla budynków nowych, aby od 1 stycznia 2021 r. były praktycznie zeroenergetycznymi. Zapisy znalazły odzwierciedlenie w ustawie Prawo budowlane, a następnie m.in. w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Od 01.01.2018 r. nastąpiły zmiany w warunkach technicznych mówiące o budynkach o niemal zerowym zużyciu energii od 31 grudnia 2020 r.[7].
W budownictwie zrównoważonym mówi się o obiektach budowlanych, które powinny być zaprojektowane, wzniesione i użytkowane, a także rozebrane w sposób zgodny z wymaganiami zrównoważonego rozwoju. Można je scharakteryzować czterema pojęciami:
* zmniejszenie – mniejsze zużycie materiałów budowlanych, zasobów naturalnych i energii do wzniesienia budynku,
* ponowne użycie – materiały konstrukcyjne są ponownie używane tam, gdzie jest to możliwe,
* odzysk – przy wznoszeniu budynku wykorzystywane są materiały z recyklingu, a budynek jest tak projektowany, aby materiały mogły być odzyskane,
* odnawialność – energia pochodzi z zasobów naturalnych i nośników odnawialnych, a komponenty budowlane są wykonane z surowców odnawialnych.
Narzucone przez UE przepisy powodują konieczność zmiany sposobu myślenia w trakcie planowania inwestycji i jej realizacji nawet w przedsiębiorstwach ciepłowniczych. Już dzisiaj rozpatrując podłączenie nowego odbiorcy ciepła należy zastanowić się, nad takimi aspektami: czy istniejący system ciepłowniczy jest w stanie sprostać stawianym wymaganiom, czy jest on efektyw nym energetycznie systemem ciepłowniczym lub chłodniczym w myśl definicji ustawy Prawo energetyczne [8], czy przyszły inwestor stosując tradycyjne rozwiązanie węzła cieplnego, do którego za pośrednictwem sieci ciepłowniczej dostarczane będzie ciepło ze źródła opalanego miałem węglowym uzyska wymagany od 31 grudnia 2020 wskaźnik EP.
Aby sprostać wymaganiom konieczna jest ścisła współpraca między przedsiębiorstwem ciepłowniczym a inwestorem już na etapie koncepcji powstawania obiektu. Przyjęte rozwiązania technologiczne dotyczące bryły, przegród budowlanych, ale i co najważniejsze założenie odpowiedniego źródła ciepła z odpowiednio niskim wskaźnikiem wi (wskaźnik nakładu nieodnawialnej energii pierwotnej na wytworzenie i dostarczenie nośnika energii) mają wpływ na uzyskanie przynajmniej wymaganego w przepisach wskaźnika nieodnawialnej energii pierwotnej EP
Uczestnicy rynku budowlanego w osiąganiu celów zrównoważonego budownictwa
Aby osiągnąć cele zrównoważonego budownictwa niezbędna jest odpowiednia dynamika wzajemnych powiązań między twórcami innowacyjnych rozwiązań, inwestorami, przemysłem budowlanym, dostawcami profesjonalnych usług i innymi zainteresowanymi stronami, ukierunkowana na osiągnięcie celów środowiskowych, społeczno-ekonomicznych i kulturalnych. Dotyczy ona takich aspektów, jak: projektowanie i zarządzanie zasobami budowlanymi, wybór materiałów, właściwości użytkowe budynków czy wreszcie oddziaływanie na rozwój urbanistyczny i gospodarczy. Podmioty zajmujące się projektowaniem, wznoszeniem i eksploatacją obiektów budowlanych stanowią tradycyjny trzon działalności budowlanej. Uwzględnienie spełnienia kryteriów zrównoważoności każe jednak poszerzyć to grono o dostawców odpowiednich wyrobów budowlanych, licznych ekspertów z zakresu innowacyjnych rozwiązań oraz podmioty finansujące. Bardzo istotna jest rola administracji publicznej, posiadającej odpowiednie narzędzia legislacyjne, które w swej istocie przyczyniają się do promowania zrównoważonego budownictwa [9].
Po przeprowadzeniu analizy powiązań uczestników rynku budowlanego przedstawionego na rys. 2., można stwierdzić, że przy prowadzeniu inwestycji przez Szczecińską Energetykę Cieplną Sp. z o.o. (SEC) występują analogiczne powiązania między uczestnikami procesu i są one dynamiczne.
Inwestor składając wniosek o przyłączenie do sieci ciepłowniczej może liczyć na pełną współpracę w kwestiach rozwiązań technicznych, jak i doradztwa ekonomicznego. SEC rozpatrując nowe podłączenie wykonuje prace koncepcyjne przy udziale kadry projektowej od strony inwestora, które opierają się często na analizie całego systemu ciepłowniczego (w zależności od lokalizacji, charakteru obiektu itp.). Powyższe prace często wspomagane są obliczeniami strat ciśnienia i przepływu wody w sieci ciepłowniczej w warunkach podłączenia nowego obiektu do sieci ciepłowniczej. Przeprowadzone symulacje komputerowe dają możliwość oceny wpływu nowych odbiorców ciepła na pracę systemu ciepłowniczego. SEC od wielu lat wykorzystuje w tym celu program obliczeniowy Audytor SCW [11].
Koncepcja sposobu nowego przyłączenia przedstawiana jest inwestorowi przez pracowników SEC. Po akceptacji rozwiązań przez obie strony dochodzi do etapu projektowego. W trakcie wykonywania szczegółowego projektu budowlanego następuje ścisła współpraca z projektantami od strony inwestora przy wyborze docelowego układu technologicznego, który często musi być sprzężony z systemem zarządzania obiektem. Przyjęte rozwiązania, dostawa urządzeń, uzyskanie odpowiednich pozwoleń umożliwiających realizację inwestycji determinują datę zakończenia inwestycji. Na potrzeby całej inwestycji sporządzany jest szczegółowy harmonogram uwzględniający wszystkie obszary oraz uczestników procesu.
Innowacyjne podejście do systemu ciepłowniczego
Coraz częściej przedsiębiorstwa ciepłownicze spotykają się z konkurencją ze strony alternatywnych źródeł ciepła. Sytuacja ta wprowadza mechanizm konkurencyjności, z którym muszą się zmierzyć wytwórcy i dystrybutorzy ciepła. To z kolei wymusza zastosowanie nowych rozwiązań technologicznych w produkcji i przesyle ciepła oraz jego dystrybucji u odbiorcy końcowego.
Systemy ciepłownicze w Polsce w większości pracują na parametrach czynnika na zasilaniu 125-120oC. Jeszcze 20 lat temu temperatura w warunkach obliczeniowych w sieci zasilającej wynosiła 150-130 o C. Obniżenie parametru było możliwe dzięki zastępowaniu technologii kanałowej rurami preizolowanymi. Zastosowanie nowej technologii oraz zmniejszenie temperatury wody sieciowej przyczyniło się do obniżenia strat ciepła w systemie dystrybucji, co skutkuje również poprawą efektywności energetycznej systemu.
Ideą systemu ciepłowniczego IV generacji jest jego integracja z odnawialnymi źródłami energii w ramach inteligentnych systemów ciepłowniczych (smart thermal grid) [12].
System ciepłowniczy w Szczecinie jest specyficzny na tle pozostałych w Polsce. Charakteryzuje go aż pięć źródeł ciepła przyłączonych do jednego systemu ciepłowniczego (rys. 3) tj.:
–– dwie Elektrownie PGE GiEK S.A. EC- -Szczecin opalana biomasą (120MW) oraz EC-Pomorzany (323MWt), gdzie paliwem jest węgiel kamienny,
–– EcoGenerator Zakład Termicznego Unieszkodliwiania Odpadów (Gmina Miasto Szczecin), w którym paliwo stanowią odpady komunalne (32MW),
–– dwie Ciepłownie Rejonowe będące własnością SEC: „Dąbska” opalana miałem węglowym (106MW) i „Marlicza” gazowa/ olejowa (65/52MW).
Liczba źródeł ciepła oraz ich charakterystyka paliwowa powodują, że system ciepłowniczy wpisuje się w wymagania ustawy Prawo energetyczne jako systemu efektywnego energetycznie. Istniejące sieci ciepłownicze kanałowe dzięki pozyskanym środkom z Unii Europejskiej poddawane są modernizacji, co pozwala zamienić je na preizolowane, zarazem optymalizując średnicę zwłaszcza na odcinkach magistralnych.
Patrząc na ideę sieci IV generacji szczeciński system ciepłowniczy współpracuje już z wieloma węzłami ciepła wyposażonymi w źródła OZE, wyposażonymi w inteligentne systemy zarządzania energią w ramach istniejącej tabeli temperatur.
Obniżenie parametrów w sieci ciepłowniczej w przedziale temperatury obliczeniowej niższej niż 125oC spowoduje znaczne zwiększenie ilości wody sieciowej w systemie dystrybucyjnym. Przy jednoczesnej pracy wielu źródeł w ramach jednego systemu ciepłowniczego nastąpią problemy związane z oddziaływaniem tych źródeł na siebie. Regulacja, celem ustabilizowania pracy źródeł przy jednoczesnym maksymalnym zapotrzebowaniu na ciepło wymaga zastosowania dodatkowych układów pompowych w systemie ciepłowniczym oraz urządzeń regulacyjnych w komorach na rozgałęzieniach sieci. Dalsze obniżenie temperatury czynnika nawet do 110oC byłoby możliwe w przypadku posiadania w systemie ciepłowniczym rezerwy przepustowości wody sieciowej oraz wymaga przeprowadzenia regulacji i korekty wielkości wymienników ciepła w węzłach cieplnych. Pomimo licznych redukcji mocy cieplnej, w wyniku przeprowadzanych termomodernizacji, system ciepłowniczy Szczecina jest rozbudowywany o nowe odcinki sieci, co powoduje systematyczny przyrost mocy cieplnej w systemie.
Aby sprostać przepisom UE Szczecińska Energetyka Cieplna pozyskała środki na modernizację i rozbudowę systemu ciepłowniczego miasta Szczecina współfinansowane przez Unię Europejską w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014 – 2020 z działania „1.5 Efektywna dystrybucja ciepła i chłodu” oraz „1.6.2 Sieci ciepłownicze i chłodnicze dla źródeł wysokosprawnej kogeneracji” [13].
W ramach przyznanych środków zostanie zmodernizowanych 25km sieci ciepłowniczych, zostaną przyłączone do systemu ciepłowniczego 4 osiedla mieszkaniowe (powstanie ok. 17km nowych sieci), zostaną również wybudowane nowe inteligentne układy regulacji ciśnienia na sieciach rozdzielczych w głównych komorach na lewobrzeżnej i prawobrzeżnej części miasta Szczecina oraz zdalne systemy odczytu liczników ciepła wraz z regulacją węzłów.
Obliczenia dla założonych projektów zostały przeprowadzone w programie Audytor SCW. Dzięki rozbudowanym funkcjom programu można było precyzyjnie stworzyć założenia do dokumentacji przetargowej.
Program Audytor SCW umożliwia stworzenie kompleksowej bazy danych systemu ciepłowniczego począwszy od węzłów cieplnych, a kończąc na źródłach ciepła w celu przeprowadzenia obliczeń wspomagających eksploatację i regulację systemu ciepłowniczego. Baza danych dotyczy: źródeł ciepła, rurociągów, elementów (armatury) sieci ciepłowniczej, węzłów cieplnych. Jest ona bezpośrednio powiązana z informacjami geograficznymi (GIS) położenia w terenie sieci ciepłowniczej oraz wszystkich składowych systemu ciepłowniczego. Podstawowym źródłem informacji przestrzennych (geograficznych) jest mapa miasta. Wykorzystując technologię GIS można zlokalizować położenie w terenie danego elementu sieci ciepłowniczej. Audytor SCW posiada edytor graficzny służący do szybkiego wprowadzania i edycji danych o składowych sieci ciepłowniczej.
Integralną częścią programu jest moduł obliczeniowy. Wykorzystuje on zgromadzone informacje w bazie danych do obliczeń numerycznych przepływu wody oraz strat ciśnienia w rurociągach ciepłowniczych z uwzględnieniem zjawiska strat ciepła. Dzięki rozbudowanym funkcjom obliczeń numerycznych, Audytor SCW jest niezbędnym narzędziem przy wykonywaniu projektów regulacji hydraulicznej sieci ciepłowniczych oraz programu pracy sieci. Na rysunku 4 przedstawiono rozkład ciśnienia dyspozycyjnego dla wybranego stanu pracy Szczecińskiego Systemu Ciepłowniczego zasilanego z wielu źródeł ciepła.
Program SCW nie ma ograniczeń w zakresie wielkości analizowanej sieci ciepłowniczej. Struktura sieci może być rozgałęźna lub pierścieniowa o dowolnej liczbie pierścieni w układzie symetrycznym lub niesymetrycznym. System ciepłowniczy może być zasilany z wielu źródeł ciepła o różnych parametrach pracy. Wyniki obliczeń przedstawiane są w formie raportów tabelarycznych lub wykresów, których zakres ustalany jest indywidualnie przez użytkownika. Na rysunku 5 przedstawiono przykładowy wykres piezometryczny rozkładu ciśnienia wody w rurociągach na trasie łączącej system Dąbska ze Szczecińskim Systemem Ciepłowniczym. Połączenie obu systemów zostało zrealizowane w celu zwiększenia elastyczności i efektywności pracy systemu ciepłowniczego.
Zwiększenie efektywności energetycznej pracy sieci ciepłowniczej związane jest ze zmniejszeniem kosztów dostawy ciepła do odbiorców końcowych. Często związane jest to z dążeniem do zmniejszenia strat ciepła sieci ciepłowniczej. Najbardziej efektywnym sposobem ograniczenia kosztów wynikających ze strat ciepła jest obniżenie temperatury wody zasilającej system ciepłowniczy. Obniżenie temperatury wody wiąże się ze wzrostem przepływu wody w rurociągach, a tym samym ze wzrostem strat ciśnienia wody. Są więc pewne ograniczenia techniczne dotyczące możliwości obniżenia temperatury wody sieciowej wynikające z pojawienia się przeciążenia hydraulicznego rurociągów.
Ograniczenia te są różne dla każdego systemu ciepłowniczego i wynikają z właściwości przepustowych rurociągów. W celu określenia tych granic niezbędne jest przeprowadzenie obliczeń z wykorzystaniem specjalistycznego oprogramowania. Szczecińska Energetyka Cieplna wykorzystuje program Audytor SCW [11], którym przeprowadzane są symulacje pracy systemu ciepłowniczego w różnych warunkach obciążenia hydraulicznego sieci. Dla każdego stanu pracy można wytypować odcinki sieci ciepłowniczej, które stwarzają ograniczenia dalszego wzrostu strumienia wody i obniżenia temperatury wody zasilającej węzły cieplne. Ograniczenia obniżenia temperatury wody w systemie ciepłowniczym wyznaczają także węzły cieplne. W tych warunkach powierzchnia wymiany ciepła wymienników ciepła może być zbyt mała, aby przy obniżonej temperaturze wody dostarczyć wymaganą ilość ciepła do budynku. Konieczne jest więc przeprowadzenie analizy możliwości pracy węzłów cieplnych w warunkach obniżonej temperatury wody sieciowej oraz określenie listy węzłów cieplnych, w których należy wykonać prace modernizacyjne w zakresie korekty powierzchni wymiany ciepła w wymiennikach ciepła oraz wielkości armatury regulacyjnej. Wspomniana analiza może być wykonana z wykorzystaniem programu Audytor SCW, który ma możliwość symulacji pracy węzłów cieplnych w oparciu o informacje o zainstalowanych wymiennikach ciepła i armaturze regulacyjnej.
Wdrożenie wyników powyższych analiz technicznych wpływa na obniżenie strat ciepła oraz sprostanie wymaganiom dotyczącym uzyskania jak najniższego EP u odbiorcy końcowego
LITERATURA
[1] Bukowski Z., Zrównoważony rozwój w systemie prawa, Toruń 2012
[2] Wierzbowski B., Rakoczy B., Prawo ochrony środowiska. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2010
[3] http://www.un.org.pl/
[4] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska Dz. U. z 2018 r. poz. 799, 1356.
[5] http://www.un.org.pl/cel7
[6] http://www.un.org.pl/cel9
[7] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dnia 14 listopada 2017 r.
[8] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne
[9] Inżynier Budownictwa 2012-03-14, Budownictwo zrównoważone w Polsce
[10] Danish Technological University, Future Qualification and Skills Needs in the Construction Sector, Policy and Business Analysis, July 2009.
[11] http://www.thermocad.pl
[12] Bartnicki G., Klimczak M., Koncepcja stopniowego wprowadzania założeń ciepłownictwa IV generacji do miejskich systemów ciepłowniczych, „Instal” – 6/2018
[13] https://sec.com.pl/unia_3
Katarzyna Koczergo – Szczecińska Energetyka Cieplna Sp. z o.o.
Olgierd Niemyjski – Politechnika Warszawska, Zakład Klimatyzacji i Ogrzewnictwa